30 de abril de 2011

O BEBEDOR DE RAKIA / CRITICAS VII

O suplemento Faro da Cultura, de Faro de Vigo, inclúe unha crítica de Dolores Martínez Torres sobre O bebedor de rakia. Velaquí a mesma: Alento de veracidade. Do que omiten os telexornais.
“¿Queres que falemos con vagar, aquí sentados, agora que me soltaron? Non sei se haberá roca que fíe o envurullado nobelo que teño na cabeza.”Así Alberte, un militar acabado de saír do calabozo, onde fora detido detido por protagonizar un brutal episodio de violencia, inicia un longo e difícil monólogo no que intenta dar forma ao inenarrable e explicarlle á súa irmá como chegou a converterse no que agora é: un alcohólico, un maltratador, un descoñecido que a todos dá medo. Non pretende facer confesións, tampouco quere xustificarse. Recoñece o monstro que habita nel e nada espera da comprensión allea; mais, se cadra coma un acto de valentía,o derradeiro do que se sinte capaz, saca á luz uns recordos dos que xamais falara,mais que o atormentan des que, quince anos atrás, a súa compañía fora destinada á guerra dos Balcáns para levar alí a cabo unha desas misións que, modernamente, se dan en chamar “humanitarias”. Despois, ao seu regreso, xa nada fora igual. Alberte, dalgún xeito, morrera en Iugoslavia. O relato das súas experiencias, un crescendo de espanto e embrutecemento que o conduce cara á autodestrución, intercálase na obra cos capítulos dedicados a outra narración, en terceira persoa, centrada esta no personaxe da irmá e nas complicadas relacións de familia. Vítima dun pai maltratador e odioso,Alberte termina por repetir o mesmo comportamento que despreza. O discurso do protagonista, dotado dun convincente alento de veracidade, resulta á vez, documentado e emotivo: con sobrio realismo, reflicte a crueldade e o absurdo do día a día na base española, as penurias dos cascos azuis e a ferocidade dos bandos enfrontados, ao tempo que debuxa un retrato robot do sufrimento dos afectados polo estrés post–traumático. Neste caso, un mozo do Courel que cumprira en Bosnia vinte anos.Velaquí o que omiten os telediarios, o que a épica hipócrita –“sodes forzas de paz, non tedes inimigos”– agocha baixo a alfombra. Ben acaída na forma e no tratamento do conflito, a novela posúe unha forza comparable a doutros clásicos de parecido tema. Proporciona unha ollada descarnada sobre o rostro obsceno dunha guerra que, no seu momento, acaparou portadas e conversas e abarrotou de expertos as tertulias e que, como tantas outras, esvaeuse no tempo; pero, sobre todo, fai que non esquezamos as consecuencias que, aínda hoxe, proen nas súas vítimas e mesmo provocan (“colateralmente”, coma tamén se di) outras novas.

O BEBEDOR DE RAKIA / CRITICAS VI

O crítico Vicente Araguas publicou unha recensión sobre O bebedor de rakia, nos xornais Diario de Ferrol, Diario de Arousa e El Ideal Gallego, que reproduzo integramente: A vida pola rakia.
Esta rakia da novela de Xesús Manuel Marcos, e o seu nada santo bebedor, vai ser a bebida aquela da canción sefardita que nos dera coñecer Joaquín Díaz: “La vida do por el rakí, no puedo yo dexalo…”. Un brebaxe potentísimo que deixa aos seus usuarios tan dopados que nin sequera unha guerra como a última de Bosnia é quen de espertalos. Dun pesadelo longuísimo que a Alberte, o protagonista de “O bebedor de rakia” (Edicións Xerais, Vigo 2011), terminará levándoo ao cagarrón por un “Glasgow kiss” propinado á súa dona. Iso si, despois de volto á irrealidade de quen nin tiña porvir dentro do exército nin parece que o vaia ter fóra del. No interín Alberte, home inestable nos sentimentos, fillo de pai tocado polo alcohol aparece nunha guerra totalmente allea, onde os que van impoñer a paz acaban disparando a quen non deben e sendo disparados á súa vez. Por aí Alberte e os seus conmilitóns, personaxes desta novela decididamente naturalista onde hai quen come coello cru porque non hai outra maneira e cando un autor describe esta escena –hai algunha similar– sen que lle treme a man de termar da pluma é que non está superado pola trama. Que para o caso ten moito de plasticidade cinematográfica, e Marcos (Seoane do Caurel, 1967) aponta, compre dicilo, maneiras de reporteiro bélico, aínda que obviamente non o sexa –e si funcionario da Administración de Xustiza–, por máis que a tramoia guerreira, co ardor consabido, vaia acompañada de historias sentimentais e familiares en paralelo, para rematar nun “in crescendo” que nos falan dun artífice habelencioso cal é o autor de “O bebedor de rakia”. Un libro que se le con interese porque Xesús Manuel Marcos vai dispoñendo nel doses precisas, non xa de rakia, veneno que se vai apoderando de Alberte cal un amor maldito, senón de intriga intercalada coas avanzadas e avanzadiñas bélícas, ao tempo que os personaxes –militares ou non– van aparecendo nun “timing” impecable. Con este libro Xesús Manuel Marcos, dono xa dunha certa biliografiaaparente, con novelas de xéneros ben diferentes e libros de relatos, demostra ser un autor moi seguro. Deses que non máis precisa dun golpe ben forte na táboa, onde ás veces cansan os consabidos sota, cabalo e rei, para que ninguén teña dúbida da súa existencia e poderío. “O bebedor de rakia” é unha boa mostra de novela cosmopolita, por máis que o seu “background” sexa inequivocamente galego, que non deberá adiar a súa tradución a outros idiomas. Trátase dun libro abondo universal, e iso a partir dese mundo tan propio –naturalismos incluídos– que abandeira este francotirador da literatura que vive, ben alonxado de saraos, cenáculos e tertulias, en Madrid.

23 de abril de 2011

O BEBEDOR DE RAKIA / CRITICAS V

No contexto do paso dos soldados españois pola guerra de Bosnia en suposta "misión de paz" velaquí unha poderosa novela que cómpre ler para para non pechar os ollos a todo aquilo que non nos amosan na televisión, unha novela que demostra que a arte serve como testemuño máis veraz que os medios informativos, a verdade escudada na ficción como xeito de saída, a verdade non supervisada. A novela de Xesús Manuel Marcos non deixa vagar para coller aire.
Lorena Domínguez Mallo. Val do Dubra
“apóiase o fusil, co seguro quitado, na sen. Ao mesmo tempo, presiónase o resorte que retén o cargador e o gatillo. Se o cargador cae, a bala non sae, e gañas o xogo. Se non cae, a morte é case segura, e o xogo remata” (154) Non souben o que era a rakia até case mediada a novela. Tárdase máis aínda en saber o que é o xogo de Itzik, iso que Alberte o protagonista di que require un sangue frío que moi poucos teñen. Tamén a novela de Xesús Manuel Marcos supón botarlle un pulso ao lectorado, procurar só a aquelas e aqueles lectores que queren saber e que non teñen medo de saber. Como o propio autor afirma nunha entrevista n’A Nosa Terra publicada o 15 de abril, hai persoas que estiveron na guerra e que teñen un testemuño sobre o que son as misións humanitarias no estranxeiro moi diferente do que se nos transmite nos medios. Esta novela é unha pequena peza dese quebracabezas de intuicións e sospeitas que podemos ter xa a medio formar sobre o tema, ou comezar ao longo das súas páxinas, se non nos preocupa a idea de botar por terra sen volta a ficción que consumimos como verdade, con esta verdade que non deixa de ser ficción. O testemuño en primeira persoa sobre a guerra dos Balcáns por parte de Alberte está enmarcado na súa longa confesión á súa irmá Branca logo dunha noite no calabozo. Non obstante, ese marco do presente, dous irmáns a cada lado da mesa dun bar, e un deles a desennobelar o remexido de pensamentos da súa cabeza, non é un encadramento secundario en absoluto. Alberte pode saír libre grazas a que Branca lle pediu á súa cuñada: “Algo que unha muller non debería pedirlle a outra muller” (24). Nese longo enfiar de pensamentos tamén a infancia e a adolescencia dos irmáns se coloca sobre a mesa, a relación cos pais pasada e presente, e o esboroarse da mocidade alegre de Alberte na fronte e logo do seu retorno. A violencia atravesa de parte a parte a vida do protagonista, desde a casa dos pais á súa propia vida familiar quince anos despois de tornar da fronte, un pasado que non logra deixar atrás. As secuelas psíquicas non son coma a cicatriz que conserva detrás da orella dereita, sete puntos de sutura sen perigo de infección, senón unha desas feridas que el mesmo di que “non sollan” (15). Por se couber a dúbida, o retrato da vida familiar non desmerece a forza nin a crueza da memoria da guerra. “lembrar. É a maior demostración de valentía da que son capaz hogano” (18), é unha das cousas que Alberte lle di á súa irmá Branca, quen ao longo da novela mantén a vontade de levalo consigo pasar o Nadal. O contraargumento de Alberte é o Nadal que non se acordaron del, cando estaba na fronte, ou os meses que semellaban telo esquecido, mesmo no seu aniversario, para que agora ela aspire a que se xunten nesas datas sinaladas “coma patacas podres no cu dun cesto” (20). E el lembra. Lembra o frío dos Balcáns, o odio feroz que lles tiñan alí cando se supoñía que só ían a axudalos, os amigos caídos, os ataques covardes, os delatores, as prostitutas que lles levaban á base, a cantina que lles montaron a carón, a escolta a camións de intercambio de cadáveres, a supervisión de troco de prisioneiros, as persoas ás que mataron, a dependencia do alcohol e da violencia, e as mentiras dos medios de comunicación nas mans dos cales non eran máis que monicreques. A novela de Xesús Manuel Marcos non deixa vagar para coller aire. “Verdadeiramente, estaba aprendendo moito e moi rápido naquela misión de axuda humanitaria. Tivera que ir a unha para matar”(99). Ese é o nivel de contundencia do libro que temos entre as mans. Iso pensa o mesmo mozo que entrara no exército fuxindo cara adiante desde unha vida familiar dura e abafante na que sobranceaba un pai violento e alcohólico. A guerra era unha hipótese baleira, impensábel, para moitos coma el que se alistaran buscando unha oportunidade. E ese mozo cobrará conciencia da ruindade humana e da fráxil raia que separa os homes con ganas de vivir e os homes aos que a vida lles é indiferente. A vida preséntase cruel nun país alleo, atacados por aqueles aos que se lles quere axudar, enganados por aqueles que os mandan, esquecidos polos que presuntamente os aman, incapaces para sempre de seren quen eran. Alberte fuxía cara adiante e quince anos despois toca fondo, incapaz de saír desa terra de ninguén na que caeu, atrapado entre os muros altos que son as olladas de dous cativos: a da súa filla Sara, unha ollada aterrada; e a de Jakov, baleira do Neretva, as dúas mostras para el do seu absoluto fracaso. Unha das tres citas que abre a novela di que: “A gran derrota, en todo, é esquecer, e sobre todo aquilo que te matou, e espichala sen comprender nunca ata que punto son fillos de puta os homes” (Louis-Ferdinand Céline). Xesús Manuel Marcos sírvenos a rakia máis poderosa imaxinábel, a rakia da memoria, e sírvenola en vaso fondo e sen nada co que aliviar o que nos queima na gorxa. Velaquí unha novela que cómpre ler para coñecérmonos mellor a nós mesmos, para lembrar e para non pechar os ollos a todo aquilo que non nos amosan na televisión, unha novela que demostra algo cada vez máis frecuente: a arte como testemuño máis veraz que os medios informativos, a verdade escudada na ficción como xeito de saída, a verdade non supervisada. Bébedos como estamos do que nos contan os medios, tamén nós podemos velo todo máis claro ao fondo do vaso. Para min, unha novela poderosa (a mellor palabra que se me ocorre para describila), e unha lectura moi recomendábel.

4 de abril de 2011

O BEBEDOR DE RAKIA / CRITICAS IV

O BEBEDOR DE RAKIA.
Guerra e violencia son as chaves de O bebedor de rakia de Xesús Manuel Marcos, publicado por Xerais. Violencia familiar antes da guerra, violencia en calquera guerra, violencia xerada pola guerra. Abatemento, frustración, soidade, horror. Que monstros provoca nunha persoa a guerra? Curiosamente, imos á guerra dos Balcáns, algo que non sucede moi frecuentemente na nosa literatura. Unha guerra cruenta que nos sacudiu hai ben pouco e moi preto. Unha desas ocasións nas que preferimos pechar os ollos e seguir vivindo a nosa máis fácil vida cotiá. Guerras que fan estragos, onde só hai vítimas por moito que se proclamen vencedores. Onde a denominación "misión de paz" é unha metáfora máis que nos venden e que nós mercamos para acalar conciencias. E nesta novela somos testemuñas da misión "humanitaria" destes soldados.
Esta situación, a narración dos horrores da guerra, é o corpus principal da novela. Un ex-soldado casco azul lembra os terribles pesadelos vividos nos Balcáns, algo que lle marcou tan profundamente que arestora é agresor nun típico caso de violencia de xénero. A outra parte da novela é a perspectiva da irmá, non contada en primeira persoa, pero case (posto que o narrador é totalmente omnisciente). Esta parte está en cursiva, algo que non me acaba de convencer, posto que o lector debe implicarse suficientemente no texto para averiguar que parte é cada cal. Pero aínda que máis curta é imprescindíbel para coñecer a realidade violenta do protagonista, que acha unha escusa perfecta no seu sufrimento vivido na guerra pero que comprenderemos que é, outra volta, só iso, unha escusa, posto que a herdanza do pai e a súa propia personalidade abondarían para coñecer o maltratador que leva dentro.
Gustoume. Gustoume para engadilo á lista de libros optativos do meu alumnado e saber a súa opinión. Gustoume porque ao autor non lle cómpren miles de páxinas para condensar o sufrimento, para denunciar a parafernalia dos cascos azuis, para construír un carácter machista e violento, para destapar un frasco da sociedade que preferimos deixar cerrado.

3 de abril de 2011

O BEBEDOR DE RAKIA / CRITICAS III

Xesús Manuel Marcos O bebedor de rakia Edicións Xerais de Galicia, Vigo, 2011, 166 páxinas, 16,15 €
Ao pouco de ir avanzando na lectura desta novela matinaba no rendible e produtivo que podería resultar unha análise comparativa entre O bebedor de rakia, a última novela de Xesús Manuel Marcos (Seoane do Courel, 1967), e outros tres libros que tamén afondaron no seu día nos efectos da guerra dos Balcáns desde distintas perspectivas e xéneros como foron o que o fotoxornalista Delmi Álvarez publicou no ano 1994 baixo o título de Reporteiro de guerra en Iugoslavia; o magnífico Ruído. Relatos de guerra (1995) de Miguel Anxo Murado e o non menos interesante A desintegración de Iugoslavia de Carlos Taibo (2001)..., propostas todas elas que ben poderían estar introducidas polo famoso poema “Soldado” de Celso Emilio Ferreiro, aquel que comeza dicindo “Tiña os ollos azules poboados de preguntas”, pois todos eles afondan con acerto nesta temática. Este volume, abeirado á ficción pero con evidentes ancoraxes na realidade histórica, volve os ollos de novo a aquelas historias que conmocionaron o mundo, a aqueles topónimos e lugares que, durante algún tempo, mantiveron a atención da sociedade -Mostar, Dracevo, Split, Ploce, Saraxevo, Divulxe, Xablanica...- e faino atendendo en gran parte aos terribles e cruentos sucesos alí ocorridos, mais tamén ás consecuencias que produciron as vivencias que Alberte Ferreiro sufriu ao longo de varios meses, incorporado nunha daquelas chamadas “misións humanitarias”. A factura técnica da novela resulta, ao meu ver, todo un acerto ao distribuír a voz do protagonista a través dun longo monólogo no que evoca e tira do nobelo das lembranzas máis traumáticas da súa experiencia persoal, tras pasar unha noite ingresado nun calabozo por un motivo que se albisca, pero que non se desvela ata a conclusión. Polo medio outra voz, nun momento clave para o protagonista no que agarda un xuíz ausente, rememora e actualiza boa parte da historia que se relata, con transparencia e sen evitar tampouco o que pode resultar máis doloroso pois calquera sentiría como falso non espellar a violencia que xerou todo este conflito. O bebedor de rakia, ademais, exhibe un rexistro lingüístico que “recupera” termos que non se adoitan atopar na prosa actual e permite que o lector camiñe con paso firme por un discurso poboado de numerosas metáforas e comparacións de trasfondo militar ou bélico que fai gañar verosimilitude a ese exercicio liberador, tras tantos anos de silencio, no que se reflexiona sobre o devalar dunha vida, dalgún xeito mortificada, mais tamén sobre a identidade, arredor da vida militar e a civil, sen esquecer como se sosteñen as relacións persoais neses contextos ou como é a supervivencia en condicións extremas e como se soporta o contacto co lado máis escuro da guerra. A novela, que agocha nesa bebida chamada “rakia” o símbolo dunha “granada anticarro” que se “lanzaba á blindaxe” do cerebro do protagonista, retrotrae e actualiza a memoria dun conflito recente e das súas consecuencias construíndo unha biografía de alguén que se converte nun “alieníxena refractario a todo sentimento” que puido, que pode, ser calquera, percorrendo os sucos das cicatrices que a guerra deixou. Baixo o título de "Os sucos das cicatrices que a guerra deixou" este texto publicouse no suplemento Culturas, de La Voz de Galicia, 0 2 de abril de 2011.